دومین جلسه از سلسله نشست‌های صدای تولید با عنوان «بررسی تحولات چند سال اخیر صنعت لوازم خانگی» در تاریخ 18 اردیبهشت 1402 در خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد.
به طور کلی به باور کارشناسان این نشست، صنعت لوازم خانگی رشد خوبی را در سال‌های اخیر تجربه کرده است. با این حال پس از اشباع بازار دیگر امکان رشد مبتنی بر بازار داخل وجود ندارد و تنها راه تداوم رشد حرکت به سمت بازارهای صادراتی است. با این حال با توجه به توانمندی‌های تولیدکنندگان داخلی و مشکلات مربوط به تحریم و ضعف سایر زیرساخت‌ها شرایط برای صادرات مهیا نیست. از طرف دیگر عمده دغدغه و تمرکز دولت و وزارت صنعت، معدن و تجارت بر کنترل قیمت‌ها بوده و هیچ برنامه‌ای برای اصلاح ساختار صنعت لوازم خانگی و کمک به ارتقای رقابت‌پذیری این صنعت وجود ندارد. در چنین شرایطی نه تنها نمی‌توان به موفقیت در صادرات امیدوار بود، بلکه به دلیل ساختار صنعتی غیر بهینه (تعدد بسیار بالای تولیدکنندگان با مقیاس تولید کوچک و غیراقتصادی) شاهد رقابت مخرب و هدررفت منابع نیز خواهیم بود.
در ادامه خلاصه‌ای از مباحث مطرح شده در جلسه ارائه می‌شود. صوت کامل جلسه را می‌توانید از کانال تلگرامی صدای تولید بشنوید. گزارش تصویری نشست هم به زودی منتشر می‌شود.
در ابتدای نشست، برزین جعفرتاش دبیر مجموعه «صدای تولید» گزارش آماری کوتاهی از تحولات چند سال اخیر صنعت لوازم خانگی با محوریت رشد تولید از سال 1397 ارائه کرد. به گفته او خروج ترامپ از برجام از دو کانال اعمال محدودیت‌های وارداتی و جهش نرخ ارز زمینه را برای رشد تولیدات داخلی فراهم کرد. صنعت لوازم خانگی هم با خروج برندهای خارجی از بازار کشور یا گران شدن آن‌ها از فرصت استفاده کرده و تقاضای داخل را پاسخ دادند. به طوری که تولید یخچال فریزر از حدود یک میلیون و سیصدهزار دستگاه در سال 1397 به بیش از دو میلیون و هفتصدهزار دستگاه در سال 1401 و تولید ماشین لباسشویی از کمتر از ششصد هزار دستگاه در سال 1397 به بیش از یک میلیون و ششصد هزار دستگاه در سال 1401 رسید.
همانطور که این اعداد و ارقام نشان می‌دهند رشد کمی صنعت لوازم خانگی قابل توجه و اتفاق مبارکی بوده است. ولی انتظار جامعه این است که این رشد کمی همراه با دستاوردها و پیشرفت‌های کیفی همراه باشد. حال سوال این است که تحولات کیفی صنعت لوازم خانگی با چه کیفیتی انجام شده است. با این مقدمه نوبت به صحبت‌های مهندس عباس ابهری، قائم مقام هلدینگ همتا صنعت (برند بلانتون) و عضو هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران رسید.
مهندس ابهری پس از مروری بر تحولات سال 97 که به ممنوعیت و محدودیت واردات کالاهای ساخته‌شده انجامید، رشد تولیدات صنعت لوازم خانگی از حدود 13 میلیون به حدود 20 میلیون را نشانه‌ای از رشد صنعت لوازم خانگی داخلی به عنوان دومین صنعت پیشران کشور برشمرد. به باور ایشان بنگاه‌های تولید لوازم خانگی با ایجاد اشتغال صنعتی و سرمایه‌گذاری در تجهیزات و ماشین‌آلات رشد قابل توجهی داشتند و ضعیت امروز آن‌ها از نظر کمی و کیفی قابل مقایسه با چند سال پیش نیست. در خصوص کیفیت بایستی توجه کرد که معیار ما برای ارزیابی چیست. اگر معیار مقایسه کیفیت لوازم خانگی امروز با محصولات داخلی پنج سال قبل باشد، به جرات می‌توان گفت که کیفیت تولیدات ایرانی تا حد زیادی بهتر شده است. چرا که قبلا درست است که یخچال و ماشین‌لباسشویی ایرانی تولید می‌شد، ولی عمده تولیدات در رده محصولات ارزان‌قیمت قرار داشت. ولی امروز صنعت لوازم خانگی کشور محصولاتی را برای پاسخگویی به بخش‌های مختلف بازار تولید می‌کند و به سطوح بالاتر بازار ورود کرده است. از اینرو کیفیت لوازم خانگی تولیدی امروز قابل مقایسه با تولیدات چند سال قبل نیست. سازمان استاندارد و همچنین پایش‌های خود وزارت صنعت، معدن و تجارت هم این نکته را تایید می‌کنند. ولی در مقایسه با فناوری‌های روز دنیا هنوز فاصله وجود دارد. ولی این را هم بدانید که از نظر ماشین‌آلات، روش تولید و مواد مصرفی تفاوتی بین محصولات تولیدی ایرانی و محصولات خارجی پنج سال پیش وجود ندارد. هرچند در جزئیات بسیار ریز شاید تفاوت‌هایی وجود داشته باشد.
سپس ایشان به هدف حاکمیت در پنج سال اخیر که در درجه اول تامین نیاز بازار بود اشاره کرد و اینکه دیگر این نیاز تقریبا پاسخ داده شده و از اواسط سال 1402 تاکید دفتر لوازم خانگی وزارت صنعت بر موضوع صادرات بود. حرکت به سمت صادرات نیازمند رساندن کیفیت به سطح جهانی است که به طور خودکار کیفیت محصولات داخلی را نیز افزایش می‌دهد. تعداد قابل توجهی از تولیدکنندگان لوازم خانگی امروز در پی چنین هدفی هستند.
در خصوص تعدد بالای تولیدکنندگان، متاسفانه یا خوشبختانه این قانون وجود دارد که دولت نمی‌تواند مانع ورود سرمایه‌گذار جدید شود و برای همین فرمودید که 140 یخچال‌ساز در کشور وجود دارد یا می‌گویند که تعداد خودروسازان ایرانی از کل خودروسازان اروپا بیشتر است. به باور بنده می‌توان ساختار بهینه‌تری را در صنعت ایجاد کرد که با تمرکز منابع نه تنها نیاز بازار داخل تامین شود بلکه حرکت به سمت صادرات را نیز آغاز کنیم.
در خصوص صادرات، در پنلی که در نمایشگاه ایران‌اکسپو داشتیم، تقریبا تمام فعالین صنعت توافق داشتند که شرایط و زیرساخت لازم برای صادرات مهیا نیست. به ویژه بحث تحریم و امکان نقل و انتقال مالی مانع مهمی بر سر ورود به بازارهای صادراتی است. هرچند در این شرایط هم تولیدکنندگان لوازم خانگی ایرانی در حال مذاکره و تلاش برای حضور در بازارهای صادراتی هستند. در تجربه خود ما برای ورود به بازار روسیه، همچنان بحث تبادلات مالی از مشکلات اصلی همکاری است.
دکتر میلاد بیگی، مدیر گروه کسب و کار مرکز پژوهش‌های مجلس بحث خود را با ارائه آمار و ارقام جزئی‌تر از رشد و سهم بازار صنعت لوازم خانگی داخلی آغاز کرد. سپس با ارجاع به ادبیات اقتصادی لزوم و اهمیت توسعه صنایع داخلی را تببین کردند. به گفته ایشان حمایت از تولید یا به عبارت دقیق‌تر سیاست صنعتی به منظور توسعه صنایع داخلی شنا در جهت خلاف جریان است و مشکلات و موانع مخصوص به خود را دارد. به عبارت دیگر، کیفیت پایین‌تر یا قیمت بالاتر محصول داخلی در کشورهای در حال توسعه با توجه به شرایط و زیرساخت‌های با کیفیت پایین‌تر عجیب نیست و حل این مشکلات نیازمند ورود دولت است. از اینرو وقتی دولت برنامه‌ای برای صنعت نداشته باشد نمی‌توان انتظار داشت که تولید در کشورهای در حال توسعه مانند کشورهای توسعه‌یافته شکل بگیرد. با این مقدمه می‌توان گفت که دولت در ایران برنامه‌ای برای صنعت لوازم خانگی ندارد و از اینرو نمی‌توان انتظار زیادی از این صنعت داشت.
در اینجا می‌توانیم این سوال را بپرسیم که برای تولید رقابتی چه کاری باید انجام بدهیم؟ در شرایط رها و بی‌برنامه، واضح است که برندهای بین‌المللی به دلیل بهره‌وری بالاتر، دانش بیشتر، شرایط اقتصاد کلان مناسب‌تر، تحریم نبودن و … عملکرد تولیدی بهتری دارند. حال سوال این است که ما چه باید کنیم که بتوانیم با این برندهای که در شرایط بهتری هستند رقابت کنیم. وقتی به ساختار صنعت لوازم خانگی داخلی نگاه می‌کنیم، برای مثال در مورد یخچال‌فریزر با وجود 140 تولیدکننده با ظرفیت تولید سالانه 10 میلیون دستگاه، تولیدی کمتر از سه میلیون دستگاه انجام می‌گیرد که به معنی بلااستفاده بودن هفتاد درصد ظرفیت موجود است. در سایر کالاها هم این تعدد و اضافه ظرفیت به چشم می‌خورد. در حالی که بر مبنای مطالعات خود وزارت صنعت، معدن و تجارت، حداقل مقیاس برای تولید رقابتی یخچال فریزر، چیزی در حدود تولید سالانه 700 هزار دستگاه است. یعنی برای تولید رقابتی و استفاده از صرفه‌های مقیاس در بازار یخچال فریزر، وجود سه بنگاه تولیدی کافی است. در حالی که در بخش یخچال‌فریزر بیش از صد تولیدکننده 2 میلیون دستگاه یخچال فریزر تولید می‌کنند. واضح است که این مقیاس تولید و ساختار صنعتی نمی‌تواند تولید رقابتی انجام دهد.
نوک پیکان انتقاد البته نه به تولیدکنندگان بلکه به بی‌برنامگی وزارت صنعت، معدن و تجارت بازمی‌گردد که هیچ برنامه روشنی برای توسعه صنعت لوازم خانگی ندارد. چرا که سایر کشورها نیز با این مشکلات مواجه بودند و دولت با سیاستگذاری درست ساختار را اصلاح کرده است. برای مثال در صنعت موتورسیکلت هند هم در ابتدا بیش از سی تولیدکننده موتورسیکلت وجود داشت. سیاست دولت هند تعطیل کردن این واحدها نبود بلکه با ایجاد ساز و کارهایی مانند تخفیف مالیاتی و گمرکی برای افزایش تیراژ تولید یا داخلی‌سازی شرایطی را فراهم کرد که سود تولیدکننده در توسعه محصولات خود باشد. به عبارت دیگر دولت خود را همراه و شریک تولیدکننده می‌بیند و بر اساس این نگاه به پیشرفت صنعت کمک می‌کند.
اما در ایران تنها دغدغه و مطالبه‌ای که از طرف وزارتخانه به چشم می‌خورد مسئله قیمت یا به عبارت بهتر دغدغه رفاهی است. این سوال هم دقیق طرح نمی‌شود. یعنی وقتی از افزایش قیمت محصولات نهایی انتقاد می‌شود به افزایش قیمت مواد اولیه، هزینه نیروی کار، انرژی و … توجه نمی‌شود. حتی در موضوع ممنوعیت واردات هم دغدغه توسعه صنعتی وجود نداشت و تنگنای ارزی سیاستگذار را وادار به چنین تصمیمی کرد. در حال حاضر در شرایطی هستیم که صرفا به لطف ممنوعیت واردات و بدون هیچ حمایت دیگری صنایع داخلی تا حد زیادی رشد تولید خوبی را تجربه کردند. این رشد خودکار شرایطی را به وجود آورده که دیگر وزارتخانه صمت نمی‌تواند بی‌تفاوت به این صنعت باشد و بجای مواجهه با صنعت لوازم خانگی از زاویه سازمان حمایت و بحث قیمت، باید با نگاه توسعه‌ای و همراه شدن با تولیدکنندگان قدم بردارد. یعنی راهبرد توسعه این صنعت را مشخص کند و سیاست تجاری، ارزی و مالی مربوط به این صنعت را سامان بدهد. مسئله قیمت هم موضوع مهمی است، ولی اینکه تمام ظرفیت و توجه دولت معطوف به قیمت بوده و به وضعیت و توسعه صنعت لوازم خانگی توجه اندکی می‌شود مهمتر مشکل ماست.
صوت کامل برنامه را می‌توانید در کانال تلگرامی صدای تولید بشنوید.
